Dilbilimci, etimolog Sevan Nişanyan'dan bir yer adları çalışması:
Kürtçe kasaba isimleri konusu takıldı kafama. Köy dağ dere yayla değil, adamakıllı kasaba yahut şehir olan yerler.
O bölgedeki kasabaların çoğunun geçmişi bin ila ikibin yıla dayanır; bazıları daha da eskidir, Asur ve Hitit zamanlarında adları anılır. Bir de onlardan ayrı, son yüz-yüzelli yılda Devlet yerleşkeleri etrafında türemiş kasabamsı yerler var. İkisini ayrı ayrı ele almak lazım.
Eskilerden başlayalım.
Silvan: Kasabanın öz adı Miyyafarkîndir, Kürtçe değil Süryanice, ayıran-su ya da su ayrımı gibi bir şey. Silîvan yani Süleymanoğulları burada 15-16. yyda hüküm süren Kürt hanedanının adı. Kasabanın değil bölgenin adı. Osmanlıda da, Cumhuriyette de usuldür, bilirsiniz, idari bölgenin adı oranın başkenti olan kasabaya da verilir.
Hakkâri: Gene aynı durum. Kasabanın adı Çolemerg, Kürtçe bir açıklama bulma çabaları beyhude. Süryanice diyen var, Ermenice diyen var. Hakkâri esasen önceleri Başkale ve Özalp-Saray bölgesinde hüküm süren bir Kürt beyliğinin adıyken sonradan buraya taşınmış. O adın da tatmin edici bir açıklamasını bulamadım gerçi, ama Kürtçe olması mümkün görünüyor.
Dêrik, Mardinin ilçesi, Kürtçe olmalı, kilisecik. Ağrı Tutakın adının Kürtçe dûtax (ikimahalle)den gelmesi bana pek inandırıcı gelmiyor, ama hadi olsun. Yüksekovanın geçmişi ne kadar geriye gider, bilemedim. Onun her iki adı Kürtçe. Gever bölgenin adı, Dizê ilçe merkezi olan yerleşim. İlki galiba Kürtçe yüksek ova anlamında, ikincisi kale.
Eskiden kalma kasabalarda durum bu. Hepsi bu kadar.
Esasen bölge veya aşiret adı olup şimdi adı idari merkeze verilmiş olan birkaç Kürtçe isim var. Silopî Süleyman Ovası, Cizreli Bedirhan oğullarının birinden ad almış. Kasaba değil ova adı, kasaba yakın devirde kurulmuş.
Şemdînan (Şemdinli) Şemsettin oğulları, beylik adı. Buranın tarihi başkenti olan Nehri muhtemelen Asurlar zamanına dayanır. Şimdiki kasaba 1920lerde kurulmuş, adı da zaten Nûşar, yenişehir.
Koçgirî göçebeler, Osmanlının kullandığı bir idari isim. İdari merkez önce Erzincanın Refahiyesine bağlı Koçgiri-Gümüşkuşak köyü iken, 19. yyda Sivas Zaraya taşınmış.
Cêlikan, Solaxan, Omerkan, Bayikan Kürtçe aşiret adıdır; Çelikhan, Solhan, Ömerli ve Baykan edildiler. Gûyan da sanırım aşiret adı, Uludere oldu. Eleşkirtin idari adı bir ara Zedkan veya Zeydikan idi, o da aşiret adı. İzolî de Kürt aşiretidir, geçi İzlô Dağının adı Kürtçe olmasa da. Malatyanın İzolî aşiret alanı yakın devirde Kale adıyla ilçe oldu, devlet dairelerinin bulunduğu yerleşim de kasaba hüviyeti kazandı.
Fiziksel coğrafya adı iken yakın dönemde idari merkeze nam olan üç-beş isim sayabiliyorum. Çaldıran esasen Çıldêrandır derler, kırk kiliseler yani. Kürtçe değil Farsça da olabilir. Esasen ova adı, kasaba Cumhuriyet döneminde türemiş. Çal (çukur), adı üstünde, orta Zap çukurunun adı. Şimdiki idari merkez çukur mukur değil, bulutlara yakın bir kartal yuvası. Eski adı Lizanmış, sanırım Kürtçe. Gevaş da kasabanın değil oradaki derenin adı. Kürtçe diyorlar ama emin olamadım.
En zoru Pütürge. 19. yyda zuhur etmiş bir idari isim. İlçe merkezinin adı Şîro, muhtemelen Kürtçe. Uyduruk bir köyken önce nahiye müdürlüğü sonra kaymakamlık olmuş, kalkınmış. Pütürgeye Kürt arkadaşlar anlam veremiyor. Ama esasen ilçenin güney sınırındaki şimdi Nemrut Dağı denilen yerin adı olabileceğini düşününce sanırım aydınlanıyor. Putlu yer veya put yeri olabilir mi?
Geri kalanlar mütevazı birer Kürt köyü iken cumhuriyet devrinde tepesine Devlet'in obez kuşu konmuş yerler. En ünlüsü tabii Kalan (dedeler) adlı köy, diğer adı Mamikan (aşiret adı), 1930lardan sonra Tunceli. Bölge adı olan Dersimin mahiyeti meçhul; bence Kürtçe olma olasılığı zayıf. Hele der-sîm (gümüşkapı) hepten palavra. Pîran, şimdiki Dicle, Diyarbakırın ilçesi. Gene Kürtçe, dedeler. Guleman (köleler), şimdi Elazığ-Alacakaya ilçesi. Sincik, Adıyamanın ilçesi, galiba Kürtçe, iğde ağacı. Karabeganın Mîrevanı (Karabeyler nahiyesi Beyler köyü), şimdi Elazığ Arıcak ilçesi, yarı Türkçe yarı Kürtçe. Bir da ta Anadolunun göbeğinde, Rişvan aşiretinin yaşadığı Zivarik (kışlak). Altınekin adıyla Konyaya bağlı ilçe edildi.
Bingöl Genç ilçesinin şimdiki merkezi olan Darahêni Zazacadır, onu da Kürtçe sayalım, kimseyi kırmamış olalım. Genc necedir emin değilim, ama Kürtçe/Zazaca olması kuvvetli ihtimal.
Hepsi aşağı yukarı bu kadar. Urfa, Harran, Suruç, Behesni, Kâhta, Egil, Mardin, Nusaybin, Hısnıkeyfô, Midyat, Gercüş, Ğarzan, Siird, Beytüşşebab ve o civardaki eski, köklü yerlerin tümü Süryanice. Malatya ve Maraş galiba Süryaniceden de eski. Diyarbekir, Hısnımansur (Adıyaman), Cizre ve belki Ayıntab Arapça. Xoşâb Kürtçe değil, edebî dil sayılan Farsça. Van, Tatvan, Ahlat, Erciş, Vostan (Gevaşın kasaba adı), Bergiri (Muradiye), Muş, Norşén (Güroymak), Malazgirt, Varto, Patnos, Eleşkirt, Ağrı, Kars, galiba Digor, Erzurumun Erzi, Bayburt, Erzincan, Kemah, Pertek, Mazgirt, Çemişgezek, Çapakçur, Kiğı, Harput, Palu, Ergani, Siverek ve saire Ermenice, ya da daha eski dillerden Ermeniceleşerek aktarılmış isimler. Bidlis ile Şirnak meçhul. Şehr-i Nûh? Sanmam.
Dikkat edersen, bu son paragraftakilerden önce saydıklarım arasında bunlarla boy ölçüşecek nitelikte kentsel kimliği olan tek yer Silvan, onun da harbi adı Süryanice.
*
Kıssadan hisse? Yok.
Elbette ilk baştaki heyheyler dönemi geçtikten sonra birileri oturup doğru dürüst Kürt tarihine çalışmak isteyecektir. Onlara malzeme olsun diye yazdım say.
Sevan Nişanyan/En Son Yazıları: Kürtçe kasaba isimleri
Kürtçe kasaba isimleri konusu takıldı kafama. Köy dağ dere yayla değil, adamakıllı kasaba yahut şehir olan yerler.
O bölgedeki kasabaların çoğunun geçmişi bin ila ikibin yıla dayanır; bazıları daha da eskidir, Asur ve Hitit zamanlarında adları anılır. Bir de onlardan ayrı, son yüz-yüzelli yılda Devlet yerleşkeleri etrafında türemiş kasabamsı yerler var. İkisini ayrı ayrı ele almak lazım.
Eskilerden başlayalım.
Silvan: Kasabanın öz adı Miyyafarkîndir, Kürtçe değil Süryanice, ayıran-su ya da su ayrımı gibi bir şey. Silîvan yani Süleymanoğulları burada 15-16. yyda hüküm süren Kürt hanedanının adı. Kasabanın değil bölgenin adı. Osmanlıda da, Cumhuriyette de usuldür, bilirsiniz, idari bölgenin adı oranın başkenti olan kasabaya da verilir.
Hakkâri: Gene aynı durum. Kasabanın adı Çolemerg, Kürtçe bir açıklama bulma çabaları beyhude. Süryanice diyen var, Ermenice diyen var. Hakkâri esasen önceleri Başkale ve Özalp-Saray bölgesinde hüküm süren bir Kürt beyliğinin adıyken sonradan buraya taşınmış. O adın da tatmin edici bir açıklamasını bulamadım gerçi, ama Kürtçe olması mümkün görünüyor.
Dêrik, Mardinin ilçesi, Kürtçe olmalı, kilisecik. Ağrı Tutakın adının Kürtçe dûtax (ikimahalle)den gelmesi bana pek inandırıcı gelmiyor, ama hadi olsun. Yüksekovanın geçmişi ne kadar geriye gider, bilemedim. Onun her iki adı Kürtçe. Gever bölgenin adı, Dizê ilçe merkezi olan yerleşim. İlki galiba Kürtçe yüksek ova anlamında, ikincisi kale.
Eskiden kalma kasabalarda durum bu. Hepsi bu kadar.
Esasen bölge veya aşiret adı olup şimdi adı idari merkeze verilmiş olan birkaç Kürtçe isim var. Silopî Süleyman Ovası, Cizreli Bedirhan oğullarının birinden ad almış. Kasaba değil ova adı, kasaba yakın devirde kurulmuş.
Şemdînan (Şemdinli) Şemsettin oğulları, beylik adı. Buranın tarihi başkenti olan Nehri muhtemelen Asurlar zamanına dayanır. Şimdiki kasaba 1920lerde kurulmuş, adı da zaten Nûşar, yenişehir.
Koçgirî göçebeler, Osmanlının kullandığı bir idari isim. İdari merkez önce Erzincanın Refahiyesine bağlı Koçgiri-Gümüşkuşak köyü iken, 19. yyda Sivas Zaraya taşınmış.
Cêlikan, Solaxan, Omerkan, Bayikan Kürtçe aşiret adıdır; Çelikhan, Solhan, Ömerli ve Baykan edildiler. Gûyan da sanırım aşiret adı, Uludere oldu. Eleşkirtin idari adı bir ara Zedkan veya Zeydikan idi, o da aşiret adı. İzolî de Kürt aşiretidir, geçi İzlô Dağının adı Kürtçe olmasa da. Malatyanın İzolî aşiret alanı yakın devirde Kale adıyla ilçe oldu, devlet dairelerinin bulunduğu yerleşim de kasaba hüviyeti kazandı.
Fiziksel coğrafya adı iken yakın dönemde idari merkeze nam olan üç-beş isim sayabiliyorum. Çaldıran esasen Çıldêrandır derler, kırk kiliseler yani. Kürtçe değil Farsça da olabilir. Esasen ova adı, kasaba Cumhuriyet döneminde türemiş. Çal (çukur), adı üstünde, orta Zap çukurunun adı. Şimdiki idari merkez çukur mukur değil, bulutlara yakın bir kartal yuvası. Eski adı Lizanmış, sanırım Kürtçe. Gevaş da kasabanın değil oradaki derenin adı. Kürtçe diyorlar ama emin olamadım.
En zoru Pütürge. 19. yyda zuhur etmiş bir idari isim. İlçe merkezinin adı Şîro, muhtemelen Kürtçe. Uyduruk bir köyken önce nahiye müdürlüğü sonra kaymakamlık olmuş, kalkınmış. Pütürgeye Kürt arkadaşlar anlam veremiyor. Ama esasen ilçenin güney sınırındaki şimdi Nemrut Dağı denilen yerin adı olabileceğini düşününce sanırım aydınlanıyor. Putlu yer veya put yeri olabilir mi?
Geri kalanlar mütevazı birer Kürt köyü iken cumhuriyet devrinde tepesine Devlet'in obez kuşu konmuş yerler. En ünlüsü tabii Kalan (dedeler) adlı köy, diğer adı Mamikan (aşiret adı), 1930lardan sonra Tunceli. Bölge adı olan Dersimin mahiyeti meçhul; bence Kürtçe olma olasılığı zayıf. Hele der-sîm (gümüşkapı) hepten palavra. Pîran, şimdiki Dicle, Diyarbakırın ilçesi. Gene Kürtçe, dedeler. Guleman (köleler), şimdi Elazığ-Alacakaya ilçesi. Sincik, Adıyamanın ilçesi, galiba Kürtçe, iğde ağacı. Karabeganın Mîrevanı (Karabeyler nahiyesi Beyler köyü), şimdi Elazığ Arıcak ilçesi, yarı Türkçe yarı Kürtçe. Bir da ta Anadolunun göbeğinde, Rişvan aşiretinin yaşadığı Zivarik (kışlak). Altınekin adıyla Konyaya bağlı ilçe edildi.
Bingöl Genç ilçesinin şimdiki merkezi olan Darahêni Zazacadır, onu da Kürtçe sayalım, kimseyi kırmamış olalım. Genc necedir emin değilim, ama Kürtçe/Zazaca olması kuvvetli ihtimal.
Hepsi aşağı yukarı bu kadar. Urfa, Harran, Suruç, Behesni, Kâhta, Egil, Mardin, Nusaybin, Hısnıkeyfô, Midyat, Gercüş, Ğarzan, Siird, Beytüşşebab ve o civardaki eski, köklü yerlerin tümü Süryanice. Malatya ve Maraş galiba Süryaniceden de eski. Diyarbekir, Hısnımansur (Adıyaman), Cizre ve belki Ayıntab Arapça. Xoşâb Kürtçe değil, edebî dil sayılan Farsça. Van, Tatvan, Ahlat, Erciş, Vostan (Gevaşın kasaba adı), Bergiri (Muradiye), Muş, Norşén (Güroymak), Malazgirt, Varto, Patnos, Eleşkirt, Ağrı, Kars, galiba Digor, Erzurumun Erzi, Bayburt, Erzincan, Kemah, Pertek, Mazgirt, Çemişgezek, Çapakçur, Kiğı, Harput, Palu, Ergani, Siverek ve saire Ermenice, ya da daha eski dillerden Ermeniceleşerek aktarılmış isimler. Bidlis ile Şirnak meçhul. Şehr-i Nûh? Sanmam.
Dikkat edersen, bu son paragraftakilerden önce saydıklarım arasında bunlarla boy ölçüşecek nitelikte kentsel kimliği olan tek yer Silvan, onun da harbi adı Süryanice.
*
Kıssadan hisse? Yok.
Elbette ilk baştaki heyheyler dönemi geçtikten sonra birileri oturup doğru dürüst Kürt tarihine çalışmak isteyecektir. Onlara malzeme olsun diye yazdım say.
Sevan Nişanyan/En Son Yazıları: Kürtçe kasaba isimleri
